کتاب ممالک و مسالک (سخن)

کتاب المسالک و الممالک، یکی از مهمترین کتابهاي جغرافیایی سدة 4ق/ 10 م است . مؤلف این کتاب ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخري، معروف به کرْخی، از جغرافیانویسان سدة 4ق/ 10 م است. سال تولد او معلوم نیست، ولی سال درگذشتش با اختلاف حدود 346 ق/ 957 م نوشته شده است.
اصطخري یکی از پایه گذاران دانش جغرافیا در جهان اسلام است. او در کتاب خود به توصیف جهان اسلام پرداخته است. اهمیت این اثر در این است که او در طول حیات خود بسیار سفر کرده، ماوراء النهر (فرارود، آسیاي مرکزي )، شام و مصر را دیده است. از اینرو اصطخري توضیحاتی را که در کتاب خود راجع به مناطق و سرزمینهایی که دیده می دهد بسیار با ارزش و با اهمیت است. او قلمرو جغرافیایی گسترده اي را مورد تحقیق و بررسی قرار داده، و در پی تقسیم جهان اسلام به 20 اقلیم ( 20 منطقه جغرافیایی وسیع)، از ربع معمور و مساحت آن و دریاها سخن گفته، سپس به وصف جزیرة العرب، اقیانوس هند، دیار مغرب (با اندلس و سیسیل )، مصر، شام، دریاي روم (مدیترانه )، جزیره (شمال بین النهرین)، عراق (جنوب بین النهرین)، دیار خوزستان، دیار فارس، دیار کرمان، سرزمین هند (نواحی مسلمان نشین آن )، نواحی غربی و مرکزي ایران، دیلمان، سرزمینهاي پیرامون خزر (کاسپی )، بیابانهاي داخلی ایران، سیستان، خراسان و ماوراء النهر (فرارود آسیاي مرکزي) پرداخته است. اصطخري تنها به ذکر این مناطق بسنده نکرده و همچنین از حبشه (اتیوپی)، زنگبار (سواحل شرقی افریقا) و برخی دیگر از مناطق قاره افریقا سخن به میان آورده است. ذکر این اطلاعات که در آثار جغرافیایی پیش از او وجود ندارد، این اثر را در نوع خود منحصر به فرد کرده است.
اصطخري افزون بر آن مطالب، آگاهیهایی از مرزها، شهرها، مسافتها و راههاي ارتباطی، همچنین دربارة اقوام هر ناحیه و دین مذهب آنان به دست می دهد. مثلاً اطلاعات او راجع به صقلابیان (اسلاوها) هر چند اندك و پراکنده، اما بسیار ارزنده است. او از محصولات کشاورزي هر ناحیه، تجارت، صناعت و پیشه مردم آن مطالب سودمندي ارائه کرده است که امروزه از نظر جغرافیاي تاریخی، انسانی، سیاسی، م ردم شناسی و اقتصاد از مآخذ بسیار با ارزش به شمار می آید..
یکی دیگر از مباحثی که این اثر را منحصر به فرد کرده است اطلاعاتی است که او از آثار و بناهاي تاریخی مناطق ،دژها، آتشکده ها و شهرهاي حصین و محصور آن می دهد که امروزه با مطالعه این کتاب می توان به وضعیت این آثار و بناها در سدة 4ق/ 10 م پی برد.اصطخري در این کتاب نقشه هایی بر اساس شیوة ابوزید بلخی در صورالاقالیم طرح کرده است و چون از ابوزید بلخی که نماینده مکتب و سنتی نو در جغرافیاي ایرانی و اسلامی بود، تاکنون اثري بدست ما نرسیده، بنابراین می توان اصطخري را حافظ ، تکمیل کننده و انتقال دهندة این مکتب و سنت نو براي جغرافیانگاران پس از خود دانست و با مطالعه کار اصطخري می توان به شیوة کار ابوزید بلخی و مکتب بلخی پی برد.